Tło historyczne
Przyczyny wypędzeń
1. Wprowadzenie
Po II wojnie światowej alianci i Związek Radziecki uzgodnili nowy przebieg granic. Niemcy utraciły swoje wschodnie terytoria, z których większość została przejęta przez Polskę. Duża część wschodniego obszaru Polski z okresu przedwojennego (tzw. Kresy Wschodnie) przypadła Związkowi Radzieckiemu[1]. Wyjątkowość tego przesunięcia granic polegała na tym, że doprowadziło ono do największego przemieszczenia ludności w najkrótszym okresie w nowożytnej historii. „Po pierwszej wojnie światowej wytyczano i zmieniano granice, ludzie natomiast w zasadzie pozostali tam, gdzie mieszkali, gdy się ona zaczęła. Po 1945 r. doszło do czegoś w zasadzie przeciwnego: z jednym poważniejszym wyjątkiem granice pozostały z grubsza nienaruszone, przemieszczono natomiast ludzi. Wśród zachodnich decydentów panowało przekonanie, że Liga Narodów i pomniejsze klauzule traktatu wersalskiego nie sprawdziły się, i że błędem byłoby nawet próbować je wskrzesić. Z tego powodu dość szybko zgodzili się oni na przesiedlenia ludności. Uznali, że skoro ocalałym mniejszościom środkowej i wschodniej Europy nie można zapewnić ochrony międzynarodowej, to lepiej przenieść je na bezpieczniejsze dla nich tereny. Określenie „czystki etniczne“ wtedy jeszcze nie istniało, ale samo zjawisko z pewnością tak – i wcale nie wywoływało ono całkowitej dezaprobaty czy wstydu.” Zaplanowane przez zwycięskie mocarstwa „przesiedlenie narodów”, do udziału w którym została zmuszona nasza rodzina i tysiące innych, miało na celu stworzenie długotrwałego bezpieczeństwa i stabilności w Europie Środkowej poprzez wynikającą z niego narodową homogenizację[2].
2. Europa środkowa po 1918 r.
Po I wojnie światowej trzy zwycięskie mocarstwa, Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, postanowiły rozwiązać wielonarodowe związki w Europie Środkowej i w ich miejsce utworzyć mniejsze, niezależne państwa narodowe. Terytoria tych państw miału zostać określone, zgodnie z zasadą prawa narodów do samostanowienia, w oparciu o kryterium większości etnicznej. Na konferencji wersalskiej Rzesza Niemiecka została obarczona winą za I wojnę światową i nie dopuszczono jej do udziału w negocjacjach. Ponadto klęska Niemiec po I wojnie światowej nie była oczywista: kraj nie był bardzo zniszczony i wciąż posiadał mnóstwo zasobów. Wszystkie te okoliczności sprawiły, że naród niemiecki nie zaakceptował swojej porażki[3].
3. „Krwawiąca granica“
Po traktacie wersalskim Niemcy utraciły kilka części swojego terytorium na rzecz Francji, Belgii, Danii, Czechosłowacji i Polski. Szczególnie granica polsko-niemiecka wywołała wielkie wzburzenie, zwłaszcza że Niemcy utraciły ważne ośrodki gospodarcze i przemysłowe w części Górnego Śląska, Prus Zachodnich i prowincji poznańskiej. Z tego powodu granica polsko-niemiecka była nazywana przez Niemców „krwawiącą granicą”. Nienawiść do polskiego „państwa sezonowego” znalazła odzwierciedlenie w kampanii protestacyjnej „Płonące Granice”, w ramach której Niemcy rozpalali wielkie ogniska wzdłuż linii granicznej. Chociaż zakończyła się ona w latach trzydziestych XX wieku, jednak idee rewizjonistyczne znalazły ujście w ideologii i polityce wschodniej NSDAP[4].
Ilustracja 1. Propagandowa mapa „Okaleczenie Niemiec”, za: Braun, Franz; Ziegfeld, Arnold Hillen; Geopolitischer Geschichtsatlas, Dresden, 1930
„Terytorium państwa miało bardzo nieregularny kształt, a w związku z tym długą (5534 km) i niekorzystnie ukształtowaną linię graniczną, która powstała w większości w wyniku mniejszych lub większych konfliktów z sąsiadami, a więc nie należała do przyjaznych.“[6] Po wielu negocjacjach dotyczących polskiej granicy wschodniej z sąsiednimi państwami została ona ostatecznie ustalona dopiero w 1922 roku. W tym czasie na tym obszarze mieszkało około 27,2 miliona mieszkańców, z czego około 19 milionów stanowili etniczni Polacy[7].
4. Terytorium Polski i granica wschodnia
Przebieg granicy był również przedmiotem sporu w Polsce. Uzyskała ona niepodległość po 123 latach okupacji przez swoich sąsiadów Austrię, Rosję i Prusy. Niemniej jednak niektóre obszary należące do Polski przed rozbiorami w Traktacie Wersalskim zostały przydzielone Związkowi Radzieckiemu. Przebieg wschodniej granicy Polski został zaproponowany zgodnie z kryterium etnicznym, wzdłuż rzek Bug i San (tzw. Linia Curzona)[5]. W wyniku wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919-1921 Polska podbiła kolejne terytoria. Traktat pokojowy w Rydze, który zakończył tą wojnę, ustanowił granicę polsko-sowiecką około 250 kilometrów na wschód od linii Curzona.
Ilustracja 2. Przebieg granic Polski między 1918 a 1947 rokiem
5. II wojna światowa
Po przejęciu władzy w Niemczech przez narodowych socjalistów w 1933 r. rozpoczęły się przygotowania do wojny. Wizja Hitlera rozszerzenia tak zwanej „przestrzeni życiowej na Wschodzie” zagroziła polsko-niemieckiej granicy wytyczonej zaledwie 20 lat wcześniej. 23 sierpnia 1939 r. został zawarty traktat o nieagresji między Niemcami a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow)[8]. Była to część przygotowań do inwazji armii niemieckiej na Polskę 1 września 1939 r. i rozpoczęcia II wojny światowej.
II Rzeczpospolita stoczyła już podczas swojego krótkiego istnienia kilka wojen, a naziści ze swoją nowoczesną armią mieli ogromną przewagę. Obrona państwa polskiego załamała się po zaledwie kilku dniach[9]. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) również skorzystał ze słabości Polski: w nocy 17 września 1939 r. poinformowano polskiego ambasadora w Moskwie, że w wyniku niemieckiego ataku ZSRR uznaje II Rzeczpospolitą za nieistniejącą. W tym samym czasie armia sowiecka przekroczyła wschodnią granicę Polski[10]. Nie miała większych trudności w walce z Polakami, zwłaszcza że niektórzy polscy przywódcy wierzyli, że otrzymają wsparcie od Sowietów w walce z Niemcami. Niemiecko-sowiecki traktat o granicy i przyjaźni z 28 września 1939 r. ustanowił granicę, która mniej więcej pokrywała się z linią Curzona[11]. Terytoria na wschód od tej granicy stały się częścią Ukraińskiej, Białoruskiej i Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Losy milionów ludzi zostały przesądzone jednym pociągnięciem niebieskiej kredki. Jednak Niemcy złamali traktat zaledwie dwa lata później, 22 czerwca 1941 r., atakiem o kryptonimie „Operacja Barbarossa”, mającym na celu rozszerzenie „przestrzeni życiowej na Wschodzie”[12].
Ilustracja 3. Mapa drugiego paktu Ribbentrop-Mołotow, 28.09.1939 r.
W międzyczasie w Moskwie powstała nowa organizacja o nazwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), założona przez polskich komunistów, którzy twierdzili, że reprezentują ludność polską. Nie było to prawdą: W wyborach parlamentarnych przed wojną partie komunistyczne nigdy nie uzyskały więcej niż 4% głosów, ponieważ radykalnie sprzeciwiały się koncepcji państwowości i Kościołowi katolickiemu. Pomimo tego, Stalin chciał, aby komuniści ustanowili nowy „rząd” w Polsce w celu uzyskania kontroli nad tym państwem. PKWN ogłosił się tymczasowym rządem narodu polskiego w tak zwanym Manifeście Lubelskim z 22 lipca 1944 r.[16], jednak nie był powszechnie znany w Polsce i nie cieszył się poparciem ludności. Na arenie międzynarodowej uznawał go jedynie ZSRR. W międzyczasie, we wrześniu 1944 r., już na kilka miesięcy przed konferencją jałtańską, PKWN zawarł porozumienia z radzieckimi republikami Ukrainy, Białorusi i Litwy o wymianie ich ludności w celu jej ujednolicenia[17]. Świadczyło to o tym, jak bardzo Stalin był pewny, że uda mu się zrealizować własne cele dotyczące przebiegu granic. Rywalizacja między rządem emigracyjnym a komunistycznym Rządem Tymczasowym Rzeczypospolitej Polskiej, następcą PKWN, utrudniała Polsce podejmowanie decyzji w dotyczących jej kwestiach.
Już wtedy Stalin podkreślał straty wojenne Związku Radzieckiego i domagał się części terytorium Polski jako rekompensaty. Alianci uzgodnili, że wschodnia granica Polski powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona. Churchill powiedział: „Polska może przesunąć się na zachód, jak żołnierze dający krok w bok na paradzie. Jeśli nadepnie przy tym Niemcom na odcisk, nie da się na to nic poradzić...”[13]. Zamiast niebieskiej kredki Churchill użył trzech zapałek, aby pokazać nowy przebieg granicy polsko-sowieckiej. Jeśli chodzi o granicę polsko-niemiecką, uzgodniono jedynie jej przesunięcie na zachód; konkretny przebieg granicy nie został jeszcze ustalony[14].
Rząd polski pozostawał na emigracji w Londynie od 1939 r. i w związku z tym nie mógł mieć bezpośredniego wpływu na wydarzenia w kraju. Kiedy jednak zdał sobie sprawę, że Lwów i Wilno prawdopodobnie zostaną dla Polski utracone, zgłosił roszczenia do wielkich miast Wrocławia i Szczecina w ramach rekompensaty[15].
6. Negocjacje w sprawie granic prowadzone podczas wojny
Już w trakcie wojny wielu zastanawiało się nad przyszłym podziałem Europy środkowej. Pierwsze ustalenia dotyczące przebiegu nowych granic zostały przyjęte przez Stalina, Churchilla i Roosevelta na konferencji w Teheranie, która odbyła się między 28 listopada a 1 grudnia 1943 r.
Ilustracja 4. Manifest lubelski, Moskwa 1944 r.
Przesunięcie granic zostało skonkretyzowane na konferencji jałtańskiej w dniach 4-11 lutego 1945 r. z udziałem tych samych osób[18]. Dla Stalina szczególnie ważne było podjęcie decyzji w sprawie polskich terytoriów okupowanych od 1939 roku. Również tym razem Churchill i Roosevelt zapewnili sowieckiego dyktatora, że granica będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona. W ramach rekompensaty Polska miała otrzymać północno-wschodnie i wschodnie terytoria Niemiec. Stalin zaproponował, by ustanowić granicę na Odrze i Nysie, jednak na tym etapie alianci odrzucili tę propozycję.
7. Koniec wojny i konferencja poczdamska
Po ostatecznej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych w dniu 8 maja 1945 r. zwycięskie mocarstwa spotkały się, aby zdecydować o powojennym porządku i ustalić ostateczne granice. Konferencja poczdamska trwała od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. i wzięli w niej udział Stalin, nowy amerykański prezydent Truman i Churchill, chociaż brytyjski premier został zastąpiony przez Clementa Attlee po tym, jak jego partia przegrała wybory w Wielkiej Brytanii 28 lipca. W kwestii granic: zaproponowany przez Stalina przebieg wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona został już zaakceptowany przez aliantów. Teraz skupiono się na granicy polsko-niemieckiej. Przedstawicielom pokonanych Niemiec nie pozwolono wypowiedzieć się na temat przebiegu tej granicy. Chociaż Polacy należeli do zwycięskich aliantów, również nie mieli zbyt wiele do powiedzenia w kwestii decyzji dotyczących własnych granic. Na konferencję zaproszono jedynie proradziecki Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN). Celem Stalina było uzależnienie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej od zwycięskiego Związku Radzieckiego i przekształcenie jej w państwo satelickie. Aby to osiągnąć, musiał najpierw zapewnić poparcie dla komunistycznego rządu wśród Polaków. Ustępstwa terytorialne, które wynegocjował na korzyść Polski, z jednej strony zapewniły rządowi komunistycznemu większy kapitał polityczny w kraju, a z drugiej wywołały długotrwałe konflikty z Niemcami i zapewniły odwrócenie się Polski od państw zachodnich[19].
Ostatecznie Truman i Attlee zaakceptowali radziecką propozycję granicy na Odrze i Nysie. Niemcy praktycznie utraciły część swojego terytorium (Śląsk, Pomorze, część Nowej Marchii i Prus Wschodnich, łącznie 101 000 km2), ale Polska również musiała scedować swoje ziemie na wschód od linii Curzona (łącznie prawie 180 000 km2) na rzecz Związku Radzieckiego. Pomimo nowo przyłączonych obszarów, Polska straciła więcej terytorium niż zyskała[20]. Proponowana granica miała zostać sfinalizowana w porozumieniu pokojowym, ale stało się to dopiero kilkadziesiąt lat później[21]. Sytuację dodatkowo skomplikowało sformułowanie, że do czasu podjęcia ostatecznej decyzji terytoria na wschód od granicy na Odrze i Nysie miały być „pod zarządem państwa polskiego” (w odróżnieniu od „należeć do państwa polskiego”)[22]. Choć niewiele się o tym mówiło, alianci byli zgodni, że dla trwałego bezpieczeństwa i stabilności w Europie środkowej konieczne będzie zapewnienie narodowej homogeniczności państw w nowym przebiegu ich granic. W praktyce oznaczało to, że miliony ludzi będą musiały zostać przesiedlone.
5 czerwca 1945 r., jeszcze w trakcie konferencji poczdamskiej, utworzono tak zwaną Sojuszniczą Radę Kontroli. Składała się ona z głównodowodzących trzech zwycięskich mocarstw i Francji, którzy zarządzali również odpowiednimi strefami okupacyjnymi[23]. Rada ta przejęła strategiczne zadania, które były istotne dla całego kraju. Innymi słowy, częściowo przejęła rolę rządu federalnego, którego na mocy postanowień konferencji poczdamskiej Niemcy nie mogli utworzyć przez kilka pierwszych lat po wojnie. Jej zadania, które sama sobie wyznaczyła, obejmowały mieszkalnictwo, rolnictwo, transport, ale także problem tzw. Displaced Persons (uchodźców i przesiedleńców). W tym celu 20 listopada 1945 r. ogłosiła Plan przesiedlenia ludności niemieckiej z Austrii, Czechosłowacji, Węgier i Polski do czterech okupowanych stref Niemiec (Plan for the Transfer of the German Population To Be Moved From Austria, Czechoslovakia, Hungary and Poland Into the Four Occupied Zones of Germany)[24]. Plan ten, zawarty na zaledwie dwóch i pół stronach maszynopisu, zadecydował o losach kilku milionów ludzi w Europie Środkowej.
Ilustracja 5. Plan przesunięcia ludności niemieckiej, 20.11.1945 r.
8. "Nigdy-Granica”
„Wielkie Tabu“, „Nigdy-Granica“[25], „gorące żelazo“ – w taki sposób zachodnioniemiecka prasa opisywała granicę polsko-niemiecką, której dokładne ustalenie zostało odłożone na czas nieokreślony na konferencji w Poczdamie. Dopiero w 1949 roku powstały dwa państwa niemieckie: Republika Federalna Niemiec, która składała się z brytyjskich, francuskich i amerykańskich stref okupacyjnych i pozostawała pod kontrolą aliantów, oraz Niemiecka Republika Demokratyczna, która była kontrolowana przez Sowietów. Na wschodzie temat przesiedleń nie był poruszany publicznie. Używano głównie neutralnych terminów, takich jak „przesiedlenie” lub „ewakuacja”. „Władze nazywały teraz również osoby dotknięte przesiedleniami byłymi przesiedleńcami lub nowymi obywatelami, domagały się zniknięcia terminu „przesiedleniec” i postulowały, że integracja nowo przybyłych została zakończona”[26]. Na Zachodzie początkowo używano terminu „uchodźca”. Od początku lat pięćdziesiątych XX wieku w obiegu publicznym pojawił się termin „osoba wysiedlona”, który został formalnie zdefiniowany w ustawie o osobach wysiedlonych z dnia 19 maja 1953 r.[27]
W listopadzie 1989 roku upadł mur berliński. Premier Polski Tadeusz Mazowiecki i kanclerz Niemiec Helmut Kohl wzięli udział w mszy pojednania w Krzyżowej[38]. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku Helmut Kohl uznał granicę na Odrze i Nysie, nawet jeśli zgrzytając zębami, jak napisała polska autorka Karolina Kuszyk[39].
Traktat z Maastricht, który ustanowił Unię Europejską, wszedł w życie 1 listopada 1993 roku. Niemcy były jej członkiem-założycielem, podczas gdy Polska przystąpiła do niej dopiero 21 maja 2004 roku. W dniu 21 grudnia 2007 r. Polska weszła również do strefy Schengen, co doprowadziło do zniesienia kontroli granicznych między Polską a Niemcami.
Pięć lat później miasto Trewir przemianowało Fontannę Wypędzonych na „Fontannę Ojczyzny”, a obok niej umieszczono tablicę z objaśniającym napisem: „Ta fontanna jest świadectwem czasu, w którym powstała - 1965 r. Dziś, po prawie 70 latach od zakończenia II wojny światowej, ponad 40 latach od traktatów wschodnich i ponad 20 latach od końca »żelaznej kurtyny«, żyjemy razem w pokoju i pojednaniu w zjednoczonej Europie. Jako dobrzy sąsiedzi pamiętamy o naszej wspólnej i bogatej w wydarzenia historii, która dzień po dniu umacnia w nas głębokie więzi przyjaźni i pokoju - Trewir w 2012 roku, Burmistrz Miasta Trewir”. To symbolicznie zakończyło erę „Nigdy-granicy” w Trewirze.
Ilustracja 6. Nigdy linii Odry i Nysy, Plakat wyborczy CDU z Nadrenii Północnej - Westfalii, 1947 r.
Ilustracja 7. Plakat związku Wolność dla Śląska, 1959 r.
Ilustracja 8. Helmut Kohl i Tadeusz Mazowiecki podczas Mszy Pojednania w Krzyżowej, 12.11.1989 r.
Zachód Niemiec był zdecydowanie przeciwny granicy na Odrze i Nysie, podczas gdy na wschodzie kwestia ta nie była dyskutowana ze względu na presję ze strony Związku Radzieckiego.
Jednocześnie wiele osób w Polsce odczuwało strach i niepewność, że granica nie utrzyma się w kształcie ustalonym w Poczdamie. Niepewność ta wzmacniała władzę komunistyczną w Polsce na bazie sojuszu z ZSRR, który miał gwarantować bezpieczeństwo granicy zachodniej[28], dokładnie tak, jak zaplanował to Stalin.
W 1950 r. polski premier Józef Cyrankiewicz i premier NRD Otto Grotewohl podpisali tzw. traktat zgorzelecki, w którym granica na Odrze i Nysie Łużyckiej została określona jako „granica państwowa między Niemcami a Polską”[29]. Nie został on uznany przez RFN, a władze zachodnioniemieckie podkreślały, że tzw. niemieckie terytoria wysiedleńcze (Prusy Wschodnie/Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Śląsk) tylko tymczasowo znajdowały się pod zarządem polskim.
Od lata 1948 r. związki wypędzonych w Niemczech Zachodnich, które początkowo powstawały tylko na poziomie lokalnym, zaczęły łączyć siły na poziomie ponadregionalnym i skutecznie występować publicznie. Jednym z przykładów są niemieckie spotkania Ślązaków w Kolonii czy Hanowerze pod hasłem „Wolność dla Śląska”. Takie stowarzyszenia wyraźnie krytykowały granicę i domagały się zwrotu utraconych obszarów, co utrudniało zawarcie umowy granicznej.
Idee te można było obserwować również w Trewirze: w 1965 r. wzniesiono obok ratusza Fontannę Wypędzonych z napisem „Jedność i Prawo i Wolność. Breslau, Gleiwitz, Stettin, Königsberg, Eger, Marienburg”. Uzasadnienie rady miejskiej z początku lat sześćdziesiątych brzmiało: „Powinna ona teraz usilnie wzywać ludzi na wolnym Zachodzie, aby nie zapominali o środkowych i wschodnich Niemczech, oderwanych od reszty kraju i podporządkowanych zarządom innych państw w wyniku porozumienia aliantów w Poczdamie w 1945 r., oraz o braciach i siostrach, którzy od tego czasu żyją w niewoli. Powinna wyrwać nas z rezygnacji oraz ożywić i wzmocnić naszą wiarę w zjednoczenie wszystkich części podzielonych Niemiec”.[30] Ulice w dzielnicach Heiligkreuz i Ehrang również zostały nazwane zgodnie z tym światopoglądem: Breslauer Straße, Memelstraße, Ostpreußenstraße, Sudetenstraße i Pommernstraße (nazwa Schlesienstraße w dzielnicy Ehrang została nadana już w 1954 r.)[31]. Około 10 000 wypędzonych znalazło nowy dom w Trewirze jako uchodźcy w latach 1945-1946[32] (całkowita populacja miasta liczyła wówczas około 84 000 osób).
W dniu 1 października 1965 r. opublikowano Memorandum Rady Kościoła Ewangelickiego pt. „Położenie wypędzonych i stosunek narodu niemieckiego do jego wschodnich sąsiadów”, w którym wezwano władze niemieckie do uznania granicy polsko-niemieckiej. Jednym z sygnatariuszy tego apelu był późniejszy prezydent federalny Richard von Weizsäcker. Doszło do „cezury w kształtowaniu się opinii publicznej”[33] w społeczeństwie RFN, ponieważ wcześniej słychać było tylko opinie organizacji, które zdecydowanie sprzeciwiały się temu apelowi. Miesiąc później, w listopadzie, polscy biskupi odpowiedzieli swoim słynnym orędziem pojednania do niemieckich braci. 20 lat po wojnie napisali: „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”[34]. Jednym z jego zwolenników był ówczesny arcybiskup krakowski Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II. Ze względu na duży oddźwięk w kraju, partia komunistyczna w Polsce podjęła antykatolickie i antyzachodnie działania propagandowe w celu zdyskredytowania listu. Reakcja niemieckich biskupów katolickich w grudniu była bardzo dyplomatyczna i powściągliwa[35]. Politycy natomiast byli już bardziej postępowi i 7 grudnia 1970 r. podpisano w Warszawie Układ między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków[36]. Traktat ten uznawał granicę na Odrze i Nysie, choć z zastrzeżeniem późniejszych zmian. W dniu podpisania porozumienia w Warszawie kanclerz Willy Brandt uklęknął przed Pomnikiem Bohaterów Getta.
W przeciwieństwie do polityki wschodniej Willy'ego Brandta, konserwatywne sądy federalne RFN nadal uważały, że terytoria przekazane Polsce zgodnie z prawem należą do Niemiec. Klaus Ullmann, prezes stowarzyszenia Haus Schlesien w latach 1983-1993, opublikował na początku lat 80. „Leksykon śląski dla wszystkich, którzy kochają Śląsk”, w którym pisał o wyrokach sądowych w procesach z początku lat 70. ubiegłego wieku. „Z prawnego punktu widzenia Śląsk jest nadal częścią Rzeszy Niemieckiej, nawet po zawarciu tzw. traktatów wschodnich. Traktat pokojowy regulujący granicę polsko-niemiecką nie został jeszcze zawarty. Potwierdza to również kilka wyroków najwyższych sądów niemieckich. Zgodnie z wyrokiem Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 lipca 1973 r. Rzesza Niemiecka nadal istnieje. Takie samo stanowisko zostało zawarte w postanowieniach z 7 lipca 1975 r. oraz z 31 maja i 29 grudnia 1976 r. Nawet zgodnie z orzeczeniem Federalnego Sądu Socjalnego z 30 września 1976 r. niemieckie terytoria wschodnie przejęte od Polski nie stały się zagranicą.”[37]
[1] Nasz tekst opiera się na następujących standardowych dziełach: Herbert, Ulrich, Geschichte Deutschlands im 20. Jahrhundert, München, 2014; Winkler, Heinrich, Długa droga na Zachód (Tom 2): Dzieje Niemiec 1933 - 1990, Wrocław, 2007; Brzoza, Czesław; Sowa Andrzej Leon, Wielka Historia Polski. Tom V. Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918-1945). Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Warszawa, 2003; Sienkiewicz, Witold; Hryciuk, Grzegorz (red.), Zwangsumsiedlung, Flucht und Vertreibung 1939-1959. Atlas zur Geschichte Ostmitteleuropas, Bonn, 2010.
[2] Judt, Tony, Powojnie: Historia Europy od roku 1945, Poznań, 2008, s. 42-43.
[3] Herbert, Ulrich, Geschichte Deutschlands im 20. Jahrhundert, München, 2014, s. 189 i n.
[4] Rada, Uwe; Jajeśniak-Quast, Dagmara, „Die „blutende Grenze“. Der Kampf um die „Ostmark“ blieb bis zum Ende der Weimarer Republik ein Thema deutscher Nationalisten“, Taz, 25.11.2018 https://taz.de/Deutschland-und-Polen-nach-1918/!5546704/#:~:text=Der%20Kampf%20um%20die%20%E2%80%9EOstmark,Republik%20ein%20Thema%20deutscher%20Nationalisten.&text=S%20o%20wurde%20er%20sonst,der%20Stadt%20empfing%20ihn%20enthusiastisch., dostęp 19.01.2024.
[5] Linia ta została tak nazwana w lipcu 1920 roku na cześć ówczesnego brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George'a Curzona.
[6] Brzoza, Czesław; Sowa Andrzej Leon, Wielka Historia Polski. Tom V. Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918-1945). Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Warszawa, 2003, s. 42.
[7] Brzoza, Czesław; Sowa Andrzej Leon, Wielka Historia Polski. Tom V. Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918-1945). Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Warszawa, 2003, s. 44.
[8] Herbert, Ulrich, Geschichte Deutschlands im 20. Jahrhundert, München, 2014, s. 391.
[9] Zgórniak, Marian (red.), Wielka Historia Świata (Tom 11): Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945), Kraków, 2006, s. 488.
[10] Zgórniak, Marian (red.), Wielka Historia Świata (Tom 11): Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945), Kraków, 2006, s. 490.
[11] Recke, Michael; Remmers, Michael; Roeder, Corinna, Fakten oder Fantasie? Karten erzählen Geschichten! Ausstellung vom 4. Mai bis 1. Juli 2017 in der Landesbibliothek Oldenburg, Oldenburg, 2017, s. 112-113.
[12] Zgórniak, Marian (red.), Wielka Historia Świata (Tom 11): Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945), Kraków, 2006, s. 606 i n.
[13] Lowe, Keith, Savage Continent. Europe in the Aftermath of World War II, Falkirk, 2013, s. 230.
[14] Ther, Philipp, Deutsche und polnische Vertriebene. Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/ DDR und in Polen 1945-1956, Göttingen, 1998, s. 38.
[15] Ther, Philipp, Deutsche und polnische Vertriebene. Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/ DDR und in Polen 1945-1956, Göttingen, 1998, s. 39.
[16] Manifest PKWN, 21.07.1944, Moskau, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3b/PKWN_Manifest.jpg.
[17] Ciesielski, Stanisław, Przesiedlenie ludności Polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947, Warszawa, 1999, s. 55; Hryciuk, Grzegorz, Przesiedleńcy. Wielka Epopeja Polaków, 1944-1946, Kraków, 2024, s. 123 i n.
[18] Heise, Volker, 1945, Berlin, 2024, s. 99.
[19] Kalicki, Włodzimierz, Ostatni jeniec Wielkiej Wojny: Polacy i Niemcy po 1945 roku, Warszawa, 2002, s. 82; Brzoza, Czesław; Sowa Andrzej Leon, Wielka Historia Polski. Tom V. Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918-1945). Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Warszawa, 2003, s. 429.
[20] Będkowski, Leszek (red.), Z Kresów na Kresy. Wielkie Przesiedlenie Polaków.” Pomocnik historyczny Polityki” nr 4, Warszawa, 2016, s. 7.
[21] Benz, Wolfgang; Potsdam 1945. Besatzungsherrschaft und Neuaufbau im Vier-Zonen-Deutschland, München, 1994, s. 113.
[22] Report On The Tripartite Conference In Berlin, 1945 (Potsdam Conference), Library of Congress Digital Collections, https://maint.loc.gov/law/help/us-treaties/bevans/m-ust000003-1224.pdf, dostęp 20.01.2025.
[23] Enactments And Approved Papers of the Control Council, Vol. 1, Library of Congress Digital Collections, https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/llmlp/61035888_Volume-I/61035888_Volume-I.pdf, s. 44, dostęp 21.10.2024.
[24] Enactments And Approved Papers of the Control Council, Vol. 1, Library of Congress Digital Collections, https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/llmlp/61035888_Volume-I/61035888_Volume-I.pdf, s. 199-201, dostęp 21.10.2024.
[25] Oder-Neiße-Grenze, https://ome-lexikon.uni-oldenburg.de/begriffe/oder-neisse-grenze, dostęp 07.01.2025.
[26] Ther, Philipp, Deutsche und polnische Vertriebene. Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/ DDR und in Polen 1945-1956, Göttingen, 1998, s. 92.
[27] Ther, Philipp, Deutsche und polnische Vertriebene. Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/ DDR und in Polen 1945-1956, Göttingen, 1998, s. 95.
[28] Można o tym przeczytać na cyfrowej wystawie „Poland on the Move” („Przesuwanie Polski”) https://artsandculture.google.com/story/hwXRR1PfIhIA8A?hl=pl, dostęp 06.01.2025.
[29] Lawaty, Andreas; Orłowski, Hubert (red.) , Polacy i Niemcy: historia, kultura, polityka, Poznań, 2008, s. 222.
[30] Heimatbrunnen Trier, https://public-art-trier.de/objekt/heimatbrunnen/, dostęp 07.01.2025.
[31] Zenz, Emil (red.), Die Straßennamen der Stadt Trier, Trier, 2006.
[32] Heimatbrunnen Trier, https://public-art-trier.de/objekt/heimatbrunnen/, dostęp 07.01.2025.
[33] Bender, Peter, Die 'Neue Ostpolitik' und ihre Folgen - Vom Mauerbau bis zur Wiedervereinigung, München, 1995, s. 124.
[34] Kucharski, Wojciech (red.), Wrocław 1945-2016. Ausstellung im Zentrum für Geschichte "Depot", Wrocław, 2016, s. 225.
[35] Winkler, Heinrich, Długa droga na Zachód (Tom 2): Dzieje Niemiec 1933 - 1990, Wrocław, 2007, s. 235.
[36] Winkler, Heinrich, Długa droga na Zachód (Tom 2): Dzieje Niemiec 1933 - 1990, Wrocław, 2007, s. 286.
[37] Ullman, Klaus, Schlesien-Lexikon, Mannheim, 1982, s. 18.
[38] Lawaty, Andreas; Orłowski, Hubert (red.) , Polacy i Niemcy: historia, kultura, polityka, Poznań, 2008, s. 113.
[39] Kuszyk, Karolina, In den Häusern der Anderen. Spuren deutscher Vergangenheit in Westpolen, Berlin, 2022, s. 120.